Blog Image

Κριτική Θεάτρου | Χοντορκόφσκι

  • Έγραψε ο Γιώργος Παπαγιαννάκης
  • στις 15/03/2020

Κριτική από τον Γιώργο Παπαγιννάκη της όπερας “Χοντορκόφσκι”, σε μουσική του Περικλή Λιακάκη και λιμπρέττο της Kristine Tornquist, που παρουσιάστηκε στο ΚΠΙΣΝ.

Ο όρος «πολιτική όπερα» συνιστά νεολογισμό που άρχισε να καθιερώνεται μετά την παρουσίαση του έργου του μινιμαλιστή συνθέτη John Adams και της λιμπρετίστας Alice Goodman «Nixon in China» (1987), με θέμα την ιστορική συνάντηση Nixon-Mao στο Πεκίνο το 1972. Αν και, σύμφωνα με τους κριτικούς, το έργο δεν είχε αμιγώς πολιτικό χαρακτήρα,  το γεγονός ότι το καλλιτεχνικό δίδυμο αξιοποίησε ένα ντοκουμέντο της νεότερης Ιστορίας, (δίνοντας μάλιστα συνέχεια με την όπερα «The Death of Klinghoffer» [1991], βασισμένη στο τραγικό περιστατικό της πειρατείας του «Achille Lauro», το 1985) άνοιξε, κυριολεκτικά, το δρόμο για την ταύτιση του συγκεκριμένου όρου με μία θεματολογία που αντλείται από την παγκόσμιας κλίμακας επικαιρότητα και αφορά ένα κοινό σκεπτόμενο και πολιτικά ανήσυχο.

     Η όπερα, ως είδος, υπήρξε διαχρονικά το ελλύχνιο έντονων συγκινησιακών καταστάσεων και οι θιασώτες της υπηρετούσαν, και υπηρετούν ακόμα, με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια ένα τελετουργικό που η παράδοση θέλει να απευθύνεται περισσότερο στο θυμικό και τις εξωστρεφείς εκδηλώσεις παρά στα διανοήματα. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την, κατά καιρούς, παροχέτευση πολιτικών αιχμών ή και θαρραλέων πολιτικών θέσεων στα λιμπρέτα πολλών διάσημων έργων, όπως, για παράδειγμα, στου «Fidelio» του Beethoven, όπου αντανακλώνται οι πεποιθήσεις του Διαφωτισμού ή στου «Boris Godunov» του Musorgsky, όπου διατρανώνεται η ένθερμη πίστη στις δημοκρατικές αξίες ή στου «Ι Lombardi alla prima crociata» του Verdi που ξεχειλίζει από πατριωτικά αισθήματα και από τη μύχια ελπίδα της απελευθέρωσης από τα αυτοκρατορικά δεσμά ή, ακόμα, σε εκείνα των έργων του Kurt Weil της γερμανικής περιόδου του, που συνιστούσαν μία καλλιτεχνική πράξη απομυθοποίησης του αστικού ονείρου κατά την περίοδο της δημοκρατίας της Βαϊμάρης.    

     Σήμερα, ο αρχικώς αμήχανος όρος «πολιτική όπερα» έχει μεταστοιχειωθεί σε ένα αποκρυσταλλωμένο μουσικοθεατρικό είδος που γεφυρώνει την τέχνη του μελοδράματος με τον πολιτικοκοινωνικό προβληματισμό, καταφεύγοντας σε θέματα αντλημένα από βιωμένες εμπειρίες του σύγχρονου ανθρώπου και ιστορικά τραύματα που δονούν το κοινό αίσθημα. Περιπτώσεις έργων όπως το «Between Worlds» της Tansy Davies και το «Heart of Soldier» του Christopher Theofanidis, που αναφέρονται στα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, μαρτυρούν ότι η όπερα έχει πάψει πλέον να υπνοβατεί και να ομφαλοσκοπεί εξαντλώντας το ένδοξο παρελθόν της.

     Ο Περικλής Λιακάκης στη δημιουργία του «Χοντορκόφκι» που παρουσιάστηκε στην Εναλλακτική Σκηνή του ΚΠΙΣΝ, χρησιμοποιεί τον επίμαχο όρο απροκατάληπτα, χωρίς εισαγωγικά και αστερίσκους. Η όπερά του, αναφορά στην ταραγμένη περίοδο της περεστρόικα και της μετασοβιετικής περιόδου, κατά τη διάρκεια της οποίας ξεσπά ένας αδυσώπητος πόλεμος ανάμεσα στους εκπροσώπους της πολιτικής ελίτ, που εκπροσωπεί ο Vladimir Putin, και τους ολιγάρχες της αναδυόμενης οικονομικής τάξης, με ηγέτιδα μορφή τον Mihail Borisovich Khodorkovsky, ιχνηλατεί την Ιστορία σε δύο επάλληλα επίπεδα: τόσο από τη σκοπιά των πρωταγωνιστών της εξουσίας όσο και εκείνων της βάσης. Μία προσέγγιση ισόρροπη και βραδυφλεγώς καταδεικτική της επίδρασης κάθε είδους αλχημείας των ισχυρών επάνω στη ζωή και τις τύχες των λαών, που ανυψώνει το λιμπρέττο της Kristine Tornquist σε ένα, πραγματικά, αριστοτεχνικό δημιούργημα.

     Η μουσική του Περικλή Λιακάκη δεν αφομοιώνεται από τις όποιες ειδολογικές αγκυλώσεις, ούτε συγκατανεύει πειθήνια στην παράδοση, αλλά κατοχυρώνει μία αισθητική αυταξία, ως ενεργητικό δραματουργικό εργαλείο. Χωρίς να υποτάσσεται στην οριζόντια γραμμικότητα λιγυρών σχημάτων, επιλέγει να συνδιαλλαγεί με δομημένες και περιγραφικές εγκεφαλικές μουσικές κατασκευές,  που φέρουν έναν τόνο κριτικό, σαρκαστικό, και ελαφρώς παρωδιακό που, ενίοτε, ανακαλεί το ύφος του Weil. Οι αρμονίες του μεστές και συμπαγείς συμπυκνώνουν και καθολικεύουν, δίκην μουσικής… μετωνυμίας, το περιγραφόμενο κλίμα: την αίσθηση μίας χαοτικής συνθήκης, το ανερμάτιστο των ανθρώπινων πράξεων, άλλοτε για το κυνήγι της δύναμης άλλοτε για την επιβίωση, τη διάσταση ανάμεσα στον ταπεινό κόσμο της ανθρωπιάς και της αλληλεγγύης και σε εκείνον της υπέρβασης των ανθρώπινων ορίων, αλλά και τις εξάρσεις της απόγνωσης και της αυτομόλησης από τους αξιακούς προμαχώνες που εκβάλλει σε τραγικές μελοδραματικές απολήξεις. 

    Η μουσική διεύθυνση του Jury Everhartz, μεταδίδοντας τη νευρικότητα και τη γενική σύγχυση της ιστορικής στιγμής, καθώς και τις κλιμακώσεις και τις αποσυμπιέσεις της, κατέστησε την ορχήστρα αντηχείο της σκηνικής δράσης, ενώ η σκηνοθετική προσέγγιση (Kristine Tornquist) εκτόνωσε περισσή από τη φανταχτερή φυσιογνωμία της όπερας, όπως αυτή έχει επικρατήσει στη γενική πρόσληψη, προς την κατεύθυνση να ακουστούν, με μία σχέση ισοτιμίας, λόγος και μουσική.