Θέατρο στο laptop και το tablet
- Έγραψε ο Γιώργος Παπαγιαννάκης
- στις 20/05/2021
Η υγειονομική κρίση και η αναστολή κάθε είδους καλλιτεχνικής δραστηριότητας κινητοποίησε αρκετούς θεατρικούς οργανισμούς να θέσουν σε εφαρμογή τη δωρεάν ή έναντι συμβολικού αντιτίμου μετάδοση θεατρικών παραστάσεων μέσω διαδικτύου. Πρωτοβουλία καθόλα σεβαστή και επαινετέα, καθώς σε συνθήκες κατ’οίκον εγκλεισμού η διατήρηση μιας οποιασδήποτε μορφής επαφή με τα έργα του πολιτισμού μόνο ευεργετική θα μπορούσε να αποδειχθεί. Ωστόσο, αυτή η πρακτική που επισυμβαίνει μέσα σε ειδικές περιστάσεις, αναδεικνύει και ορισμένα πολιτικής υφής ζητήματα που, υπό «κανονικές» συνθήκες, παρακάμπτονται συστηματικά, όπως, για παράδειγμα, την αδυναμία πρόσβασης ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού (περίπου του 50%) στο μεγαλύτερο τμήμα της εγχώριας καλλιτεχνικής δραστηριότητας (αποτέλεσμα, αναμφίλεκτα, ενός ετεροβαρούς και ηχηρά μεροληπτικού σχεδιασμού της πολιτιστικής ζωής), την παντελή έλλειψη μιας δυναμικής στρατηγικής αποκέντρωσης της τέχνης στην περιφέρεια αλλά, επίσης, και την ίδια την ποιοτική αξία αυτών των, εκτάκτου ανάγκης, διαδικτυακά παρεχόμενων μεταδόσεων. Η συγκεκριμένη πρακτική, όμως, θέτει και πιο δομικά ζητήματα, όπως το κατά πόσο το θέατρο, σε μια εποχή τεχνολογικής υπερδιέγερσης, μπορεί, με τη συνδρομή ενός μέσου, να καταστεί αντικείμενο επικοινωνίας ή, ακόμα, το κατά πόσο, οικειοποιούμενο τις ιδιότητές του μέσου που το διακινεί, αφομοιώνεται από αυτό.
Το νέο περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί από τη διευρυμένη χρήση τεχνολογιών, και κυρίως οπτικών μέσων, στη σκηνή, έχει ως επακόλουθο την άμβλυνση των διακρίσεων ανάμεσα στο ζωντανό και το τεχνητό, το ορατό και το μη ορατό, την «ανθρωπινότητα» μιας μορφής και τα χαρακτηριστικά μιας άλλης εικονικής. Η παρουσία του ερμηνευτή διαχωρίζεται από τη φυσική εικόνα του και δηλώνεται με ποικίλους τρόπους: το άκουσμα της φωνής, την απεικόνιση του προσώπου και της δράσης του σε ένα εκράν με τη διαμεσολάβηση κάμερας ή ενός συστήματος προβολής κ.ο.κ. Υπό αυτές τις συνθήκες, στην έννοια της «χωρικότητας» μιας παρουσίας προστίθεται εκείνη της «χρονικότητας», της απευθείας λήψης και μετάδοσης, του live, έτσι ώστε ένας ηθοποιός να θεωρείται παρών ακόμα και όταν δεν εμφανίζεται στο σκηνικό χώρο (η παρουσία, άλλωστε, δεν προϋποθέτει το ορατό σώμα).
Αξιοποιώντας τις δυνατότητες της τεχνολογίας πολλοί δημιουργοί και καλλιτεχνικές ομάδες έχουν αποτολμήσει να προοικονομήσουν τη νέα εξέλιξη στο χώρο των παραστατικών τεχνών, όπου η ανθρώπινη παρουσία δεν θα κρίνεται πλέον απαραίτητη και, συχνότατα, θα υποκαθίσταται από τη live μετάδοση. Για παράδειγμα, η υπερβολή με την οποία η αμερικανική ομάδα Wooster Group χρησιμοποιεί φιλμικό υλικό αντί ζωντανούς ηθοποιούς, προκαλεί την αίσθηση ότι τα θεάματά της δεν είναι ζωντανά, αλλά προϊόντα μαγνητοσκόπησης.
Είναι, λοιπόν, προφανές ότι όσο τα μέσα «εισβάλλουν» στο ανθρώπινο σώμα σε ποικίλες μορφές (εμφυτεύματα, ρομπότ, βηματοδότες, μικροεπεξεργαστές κ.λ.π.) τόσο κατακερματίζονται οι δυνατότητες της ανθρώπινης πρόσληψης και φαντασίας και οι παραδοσιακές παραστατικές φόρμες τίθενται στο περιθώριο. Η νέα εποχή της σύζευξης του θεάτρου με την τεχνολογία καθορίζεται από τη διαμεσικότητα. Έννοιες όπως «μετάνθρωπος» και «μεταδραματικό θέατρο» κατακλύζουν ολοένα και περισσότερο τις παραστατικές δημιουργίες, την ίδια στιγμή που οι διαφορισμοί ανάμεσα στη live παρουσία και τη μαγνητοσκοπημένη, το ανθρώπινο σώμα και τα ηλεκτρονικά πρόσθετα, τη σάρκινη παρουσία και τη cyborg performance μετριάζονται σημαντικά.
Αναφορικά με την πολεμική που ασκείται κατά των μέσων για την ηγεμονική θέση που έχουν κατοχυρώσει στο θέατρο, αυτή αφορμάται κυρίως από το φόβο μιας πιθανής εξάλειψης του ανθρώπου από το επίκεντρο της σκηνικής δημιουργίας και τον τυχόν υποβιβασμό του σε χειριστή υπολογιστών και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών. Ο Philip Auslander στο πολύ σημαντικό πόνημά του «Liveness, performance in a mediatized culture» είναι κατηγορηματικός ως προς τον ανταγωνισμό που αναπτύσσεται ανάμεσα στο θέατρο και τα μέσα: «[…] Στο επίπεδο της πολιτιστικής οικονομίας, το θέατρο (συμπεριλαμβανομένης και της live περφόρμανς) και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας δεν είναι συνεταίροι, αλλά ανταγωνιστές, και μάλιστα, όχι ισότιμοι. Είναι απόλυτα σαφές ότι το σύγχρονο πολιτισμικό οικοδόμημα έχει κορεστεί από τις εν γένει αναπαραστάσεις μεικτών μέσων και ιδιαίτερα από την τηλεόραση […]».
Παρόλες τις αντικρουόμενες απόψεις σε σχέση με τον εμβολισμό του θεάτρου από την τεχνολογία, στο βαθμό που μια αποτίμηση των σχέσεων των σημείων και των αντικειμένων που λαμβάνουν χώρα στη σκηνή αποδεικνύει ότι ο εκάστοτε προγραμματιστής-συντονιστής μιας δημιουργίας δεν είναι παρά ένας άνθρωπος επιδεκτικός σε σφάλματα και παραλείψεις, ένας άνθρωπος που παρεμβαίνει, αναθεωρεί και επαναδιαπραγματεύεται απροκατάληπτα κατά τη διάρκεια του συντονισμού κάθε διαθέσιμης φυσικής ή τεχνολογικής δυνατότητας, ο φόβος για ενδεχόμενη μηχανοποίηση της θεατρικής πράξης μοιάζει, τουλάχιστον προς το παρόν, μακρινή.